'Ethiek' gaat over het goede leven. Wat is goed leven? Hoe leef je goed? Wanneer leef je goed? Deze vragen kun je vanuit tenminste twee invalhoeken beantwoorden. De eerste: je leeft goed als je je aan de leefregels en gebruiken houdt van een samenleving of gemeenschap. De tweede invalshoek is iets anders: Je leeft goed als je in de gemeenschap streeft naar doelen stellen die het leven de moeite waard maken om het te leven. Je streeft naar een zinnig leven.
De eerste invalshoek heeft lang de boventoon gevoerd 'Aan ethiek doen' zoals dat heet, is het toetsen van het menselijk handelen aan de gemeenschappelijke kaders die in de samenleving zijn geaccepteerd. Populair gezegd: loop ik met mijn doen en laten een beetje in de pas met hetgeen in de samenleving als wenselijk gedrag wordt opgevat.
De tweede invalhoek is dynamisch. De persoonlijke beleving speelt al vanaf de jeugd een nadrukkelijke. We krijgen allemaal een eigen willetje. Al snel weten we wat we lekker vinden en wat niet? Dat wordt door onze ouders bijgestuurd omwille van de gezondheid van het gebit en de rest van het lichaam. Ook school, vriendenkring en de samenleving dragen een steentje bij aan de vorming en opvattingen over goed leven. Naarmate we de volwassenheid bereiken, mogen we het (bijna) helemaal zelf uitzoeken.
Daarmee is het nog niet klaar. Mijn beleving van een goed leven staat echter niet stil, opvattingen veranderen door nieuwe ontwikkelingen of gebeurtenissen in mijn leven, bijvoorbeeld vanwege een nieuwe baan, een carrière, een relatie, een huwelijk of het ouderschap. Het gaat dan niet alleen meer om mijn idealen van goed leven, maar ook en vooral om onze idealen. Wat is een goed leven voor ons gezin? Of nog weer later: wat is een goed leven tijdens mijn pensioen?
Er dringt echter wel een prangende vraag op, namelijk mijn persoonlijke opvatting spiegel ik voortdurend aan de omgeving en de samenleving. Tot het recente verleden hadden morele stelsels met groot gezag. Het goede leven was in feite al helemaal voorbestemd van de wieg tot het graf en van de vroege ochtend tot 's avonds tussen de lakens. Men hoefde in feite nergens over na te denken. Het goede leven stond vast van generatie op generatie Deze morele stelsels bestaan nog steeds, maar hebben invloed verloren omdat ze als bevoogdend werden ervaren en ook inhoudelijk ter discussie staat. Een beroemd geworden kritiek over het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen van Judith Jarvis Thomson zullen we nog behandelen.
Dat betekent niet dat we in een ethisch vacuüm, een waardenloze samenleving, zijn aangekomen. Integendeel, de ethiek leeft volop in vrijwel alle geledingen van onze samenleving. Er worden demonstraties en referenda georganiseerd om misstanden aan de kaak te stellen en aandacht te vragen voor nieuwe inzichten en opvattingen. Er ontstaat bewegingen, one-issue partijen en influencers, bloggers en vloggers die op sociale media idealen voor een goed leven presenteren. Bijzonder vermelding verdient Pieter Omtzigt met zijn moreel appel ten aanzien van de relatie tussen burger en overheid.
Het ontbreken van overeenstemming over een richtinggevend ethisch kader in de samenleving maakt het ook voor de overheid noodzakelijk om draagvlak te vinden voor besluiten die de gemeenschap in z'n geheel raken. Niet alleen de politiek maakt overuren ook rechters worden voortdurend ingeroepen om geschillen over maatschappelijke vraagstukken te beslechten. Juridische procedures inzake de Covid 19 pandemie, het milieu en de duurzaamheid tonen de verbrokkelde gemeenschappelijke ervaring.
Dat houdt in dat de burger meer dan voorheen zelf op zoek gaat naar wat zinvol is en op welke wijze men het leven wil inrichten dat het de moeite waard is om geleefd te worden. Dat wil zeggen dat men de vrijheid geniet om de persoonlijke beleving vorm te geven. Meer nog, men wordt als vrij en autonoom individu geacht die persoonlijke beleving zelf te ontwikkelen. Sterker: men wordt aangespoord ook zelf te kiezen in welke richting de samenleving zich zou moeten ontwikkelen tot een goede samenleving, door een keuze te maken uit een veelvoud van politieke partijen, bewegingen en stromingen.
De Covid- pandemie laat evenwel zien dat dit nog geen uitgemaakte zaak is. We worstelen niet alleen met onze autonomie, maar ook met de wetenschap, de logica en de kennis om de samenleving vorm te geven